יום חמישי, מאי 29, 2008

אַ שפּאַציר איבער דער פֿאָווערטס-רעדאַקציע

אויף יוטוב: אַ קליינער ווידעאָ וועגן דער רעדאַקציע פֿאָרווערטס. אינטערעסאַנט, כאָטש קיין שלאַגער וועט עס ניט ווערן. דער אמתער סטאַר (אַרום מינוט 5) איז זיכער דער בחור-הזעצער מר. קאַץ המכונה קעצל, וואָס רעדט געשיכטע פֿון דער אַלטער צײַטונג בימי איסט-בראָדוויי. כּדאַי!

ספק פיקוח נפש און די מעדיצין פון ספקות

דאס פארגאנגענע מאל ווען כ'האב געדארפט ארבעטן שבת אין טיש-שפיטאל (אנטשולדיקט: לאנגאן) האט מיט מיר פארפירט א שמועס אזא פריינדלעכער סאטמער טיפ גלאט אין דער וועלט אריין:

-דאקטער, אויב א מענטש האט טשעסט פיין קען ער אהיימגיין צוויי שעה צו פוס שבת?

-עס ווענדט זיך וואס פאר א מין טשעסט פיין, וואס איז די סיבה דערפון?

-די דאקטוירים האבן געזאגט אז עס האט ניט צו טאן מיטן הארץ, נאר איך האלט ס'איז נאך א סכנה. וואס האלט איר?

-כ'דארף אנקוקן דעם מענטש. פאראן אבער א סך סיבות צו האבן טשעסט-פיין...

דעמאלט האט זיך פארפירט דער שמועס אין כמה ריכטונגען. דערוואוסט האב איך אויך כמה זאכן: אז איינער פון די סאטמער רבנים האב מתיר געוווען א קאר אהיים שבת פאר עמעצן וואס פאלט אריין אין עמערדזשענסי-רום מיט ברוסטווייטיק. און אויך אז יענער ייד מיטן ווייטיק דער נידון דידן האט עלף קינדער בלע"ה אין דער היים. דאס דערקלערט זיין ווייטיק פון מיינעט וועגן!

דאס פרוסטרירנדיקסטע אבער איז געווען מיין דורכגעפאלענער פרואוו איבערצוגעבן, אז מיין מיינונג (אדער אבי א דאקטערס מיינונג) וועגן סכנה/ניט סכנה האט ווייניק צו טאן מיט ספק פיקוח נפש. ווייל דער ייד האט געבעטן ביי מיר א יא/ניין-תירוץ ווען דער גאנצער עיקר פון ספק פיקוח נפש שטעקט דאך אין פראבאביליטי. די צוויי בחינות דעקן זיך ניט!

האב איך געזאגט מיט א פוילן ענטפער:

-אייער רב איז גערעכט. בעסער ער זאל ניט אהיימגיין.

היימישע מיידלעך, סעקס, בחורים, ווילדע מעשׂים

99% פֿוּן די היטס אויף מײַן נאָוועלע-בלאָג זײַנען פֿון יענע, וואָס זוכן טערמינען ווי "היימישע מיידלעך" און "היימישע סעקס." כ'האָף זיי זײַנען ניט צו אַנטוישט.

רבי בעל-כּרחו

ר' דוד וויל נאָר לערנען, ניט געבן עצות. אויף דער וועסט-סײַד אָבער גייט אין רבישאַפֿט . . . און שידוכימשאַפֿט.

יום שלישי, מאי 27, 2008

מע האַלט בײַם אויפֿדעקן די כּלה

הײַנט גענומען אין דער האַנט אַרײַן צום ערשטן מאָל אַ פּראָבע-עקזעמפּלאַר פֿוּן אונדזער נײַעם ספֿר פּראַלניק, איין פֿיש צוויי פֿיש רויטער פֿיש בלויער פֿיש, אַ ייִדיש-איבערזעצונג פֿון ד"ר סוסעס באַוווּסטן קינדערביכל.

דאָס גייט אַרויס פֿאַרשטייט זיך בײַם מוציאים לאור די ייִדישע שטוב, ליוועראַנטן פֿון קוואַליטעט-ביכלעך זינט... 2003 למספּרם.

מער וועגן דעם ווען די פֿולע שיקונג קומט צו שיפֿלען פֿוּן סינגאַפּור. כ'וואָלט געמאַכט אַ שהחיינו נאָר (אַזוי ווי בײַ נעליים) בין איך זיכער, אַז די ביכלעך וועלן באַלד אויסגעקויפֿט ווערן און אָפּגעשמוציקט דורך די פֿינגער פֿון נײַגעריקע קליין און גרויס.

יום שישי, מאי 23, 2008

אומדערווארטער שטאלץ

מיין באציונג מיט דער קאנסערוואטיווער באוועגונג איז אזוי ווי מיט מיין משפחה (געמיינט מיינע עלטערן): כ'האב זיי ליב און זיי מאכן מיך משוגע. וויפל מאל מע פרעגט מיך וועגן מיין יידישקיט און וויפל מאל איך ענטפער מיט א האלבן מויל אז כ'בין א קאנסערוואטיווער ייד!  וויפל מאל שעם איך זיך מיט מיין ירושה! 

די לעצטע פאר יאר אבער הייב איך אן צו זען, צו ביסלעך און ניט אין יעדן פרט, ווי די טעארעטישע מעלות פון דער קאנסערוואטיווער שיטה (בקיצור: הלכהשקייט איינגעפאסט אין דרך-ארץ פאר און געבונדנקייט צו דער מאדערנער וויסנשאפט און קולטור) שפיגלען זיך אפ אין מעשים. תחילת די תשובות וועגן גייס און זייער פלאץ אין יידישן לעבן, און מאכן אן עד-היום ממש א רעוואלוציע אויף דער יידישער גאס אין אן עת-לעשות.

און איצט די פראגע פון טרייף-כשר פלייש, פלייש וואס איז "אויסער פוץ נאר אינעווייניק שמוץ", דאס מיין איך אוודאי רובאשקינס ענד קאמפאני. מיט שטאלץ באמערק איך אז די קאנסערוואטיווער באוועגונג איז געווען אין אנהייב די איינציקע וואס האט באלויכטן אויף אן אויסגעהאלטענעם אופן די שווערע ענינים פון צער בעלי חיים און עוולה קעגן ארבעטערס וואס זיינען געקניפט און געבונדן מיט יושר - מאראליש כשרות - און מיט איין פירמע באזונדערש.

אין שייכות דערמיט איז כדאי צו דערמאנען און לינקעווען דעם פי-די-עף "הכשר צדק על-פי דין", א שיעור אזא (ניט גענוי א פסק) פון דער גרופע וואס פירט אן מיטן "הכשר-צדק" איניציאטיוו. ס'איז אנגעפראפט מיט תורה און שכל וועגן דער ראלע פון מארלישן פארשטאנד אין געשעפטס-לעבן, וועגן א מידת-חסידות וואס יעדער ייד דארף שטרעבן דערצו: צדק, גערעכטיקייט, אין האנדל און מיסחר.

וואלט איך מיט מיין ווייניק מנהיגות און ממש ניטאיקע רביסטווא שטארק געבעטן, מע זאל ניט ניצן דאס פלייש און ניט די קייטערערס וואס באניצן זיך דערמיט. און איך דאנק די רבנים און סתם בעלי-בתים פון דער קאנסערוואטיווער באוועגונג וואס האבן ארויסגעהויבן דעם ענין, געשריגן שומו שמים על זאת בשם כשרות של בשר וכשרות של חושן משפט.

יום שני, מאי 19, 2008

ניט אין דיקדוק נאָר אין סיגנון גייט עס

ס'איז אַלע מאָל גוט צו האָבן אַזוינע ווי קטלא קניא אויף מײַן זײַט. (מי ל-ווערטערביכער אלי!) נאָר אַפֿילו מיט מײַן רעספּעקטירטן קאָלעגע וועל איך זיך פֿונאַנדערגיין. ווי אַ סך מענטשן פֿאַרמישט ער די יוצרות. גראַמאַטיק איז דער אינערלעכער סטרוקטור פֿון אַ לשון. יעדער שפּראַך האָט אַ גראַמאַטיק אַזוי ווי יעדער קערפּער האָט ביינער - צו גיין און שטיין אָן דעם איז אוממעגלעך. אײַ, מע זאָגט אַז חסידים "רעדן אָן גראַמאַטיק" אָדער "מיט אַ פֿאַרגרײַזטן גראַמאַטיק"? דאָס איז פּשוט שטות פֿון אַ לינגוויסטישן שטאַנדפּונקט. וואָס מע וויל זאָגן דערמיט איז אפֿשר "די חסידים ניצן ניט די זעלבע כּללים פֿון דער ליטעראַרישער שפּראַך וואָס זײַנען אָנגענומען פֿון וועלטלעכע ליטעראַטן." דאָס איז אָבער ווײַט ניט די זעלבע זאַך פֿון גראַמאַטיק - ס'איז פּשוט וואָס די לערערס רופֿן גראַמאַטיק.

בקיצור: יעדער וואָס רעדט ייִדיש רעדט מיט אַ גראַמאַטיק.

סטיל איז עפּעס אַנדערש. ווי איך פֿאַרשטיי איז סטיל אויך שייך בײַ דער גערעדטער שפּראַך, נאָר מע פֿאַררופֿט זיך מער אויף דעם מער ווען עס גייט די רייד וועגן דער שרײַב-שפּראַך. סטיל איז נוסח, סיגנון, ווי אַזוי מע שרײַבט, מיט וועלכע ווערטער און אין וועלכן סדר. יעדער האָט במילא אַ גראַמאַטיק, נאָר שרײַבן קען מען גראַמאַטיש אָן אַ לעק סטיל.

ווען מע קוקט אַרײַן אין אַ ווערטערבוך (אויף וואָסער לשון זאָל ניט זײַן) ניט נאָר מע ברייטערט דאָס אייגענע ווערטער-וויסן, נאָר מע לערנט זיך ווי אַזוי אויסצודריקן זיך בעסער. מע שאַפֿט זיך בעסער געצײַג. וואָס "בעסער" הייסט . . . דאָס איז שוין אַ פֿראַגע וואָס מע קען אַרומרעדן שעהען לאַנג.

יום ראשון, מאי 11, 2008

(קיין) הלל מיט (אָן) אַ ברכה

הײַיאָר איז בײַ מיר געווען אַזאַ מין לאַנגער יום-העצמאות (אָדער, ווי איינער אַ לץ רופֿט עס, "יום-העצמות") סוף-וואָך, ווײַל ה' אייר איז אויסגעפֿאַלן שבת נאָר ס'איז געווען דחויה - פֿאָרויסגערוקט ביז דאָנערשטיק כּדי אויסצומײַדן חילול-שבת. (פֿאַר וואָס מיר בני-תּפֿוצות קענען ניט זאָגן הלל און על-הנסים שבת איז מיר קשה.) איז - דאָנערשטיק האָבן מיר געפּראַוועט אַ סעודה אין דער היים, שבת האָט מען געהאַלטן אין איין דרשהנען די וויכטיקייט פֿוּן דער מדינה, און הײַנט (זונטיק) בין איך געגאַנגען מיט ביילקען אויף אַ יום-העצמאות-שׂימחה.

דאָנערשטיק האָב איך ניט געזאָגט הלל. שבת האָב איך יאָ געזאָגט, נאָר אָן אַ ברכה. דאָס איז בײַ מיר אַ נײַע הנהגה.

לאָמיר זיך פֿאַרענטפֿערן. דאָס יאָר האָב איך זיך צום ערשטן מאָל אָפּגעגעבן אַ חשבון: איך בין סײַ אַ רעליגיעזער ייִד, סײַ אַ ציוניסט - דאָס הייסט אָבער ניט, אַז כ'מוז דווקא זײַן אַ רעליגיעזער ציוניסט. אין מײַן פֿאַל, דווקא פֿאַרקערט. ווײַל (לויט די איינציקע לויפֿיקע שיטות) צו זײַ אַ רעליגיעזער ציוניסט מיינט אַז דער אויפֿקום פֿוּן מדינת-ישׂראל איז באַשערט פֿון אייבערשטן. וואָס מיינט דאָס "באַשערט"? אויב אין אַ לויזן זין (דאָס הייסט, אויפֿן זעלבן אופֿן ווי די אַמעריקאַנער רעוואָלוציאָנערע מלחמה אָדער די הונדערט-יאָריקע מלחמה זײַנען געווען באַשערט), האָט דער רעליגיעזער ציוניזם ניט קיין ספּעציעלער זוכת. אויב אָבער אין אַ שטרענגערן זין -- דווקא מדינת-ישׂראל איז "באַוויליקט" (בלשון תּרגום יהואש) בײַם אייבערשטן, און אַלע אַנדערע געאָ-פּאָליטישע ישן - ניט.

אַזאַ באַגריף איז (א) ממזריש שווער צו פֿאַרטיידיקן און (ב) פֿירט אַרײַן דעם חקרן איז אַ טיפֿן זומפּ. וואָס מיינט עס צו זאָגן אַז די מדינה איז באַשערט? צום בײַשפּיל, איז די הסתּדרות אָדער בזק אָדער מכּבי ספּעציעל באַליבט בײַם אייבערשטן? צי איז באַזונדערש נושׂא-חן בײַם הקב"ה, ווען דער חרדישער רבנות הראשית איז פּוסל די גרות פֿון אַן אומשולדיקע גיורת?

ווײַט פּשוטער (און יושרדיקער צו אַ רעאַליסטישן צוגאַנג צו ישׂראל) צו זאָגן אַז די מדינה איז נאָר אַ מדינה. ניט בעסער און ניט ערגער ווי אַנדערע מערבֿדיקע דעמאָקראַטיעס, אלא וואָס - אַ ייִדישע, און דערפֿאַר אײַנגעבאַקן בײַ מיר אין האַרצן. איך מעג פֿײַערן דאָס געבורטסטאָג אָן צו בעטן דעם אייבערשטנס ספּעציעל אַצילות. די מלוכה איז נאָר אַ מלוכה, און ניט (הלכהש) מלכות.

לגבי ישׂראל בין איך צופֿרידן אײַנצוזען, אַז כ'מעג זײַן פּאָזיטיוו, שטיצעריש, ציוניסטיש - אָן צו זײַן אַ כניאָק.

יום שישי, מאי 09, 2008

יום ראשון, מאי 04, 2008

פֿרוסטרירט, ווידער

איך האָב ליב די קאָמענטאַרן (בעסער ווי שטילשווײַגעניש) נאָר למען-השם וויפֿל מאָל דאַרף איך זאָגן די זעלבע זאַכן, דהיינו אַז כ'בין חלילה ניט קעגן חרדים אָדער חרדישקייט, נאָר זייער וועג איז ניט פֿאַר מיר? און (צום טויזנטן מאָל) כ'ווייס גאַנץ גוט אַז ייִדיש ווי אַ רעדשפּראַך לעבט און בליט בײַ די חסידים און הויכט אויס די נשמה צו ביסלעך און זייער פּײַנלעך בײַ אונדז וועלטלעכע, נאָר דאָס הייסט ניט אַז גאָרניט בלײַבט בײַ "אונדז" און גאָרניט פֿעלט בײַ "זיי"!

ניט געקוקט אויף דעם גרויסן דערפֿאָלג וואָס די חסידישע געזעלשאַפֿט האָט דערגרייכט זײַנען דאָ חסרונות, ווי אין יעדער געזעלשאַפֿט.

און (אַזוי ווי איך שרײַב פֿון אַ קוקווינקל וואָס שאַצט אָפּ בפֿירוש די וויכטיקייט און נוצלעכקייט פֿון אַ געדאַנקלעכער ליטעראַטור אויף ייִדיש) איז איינע פֿוּן די חסורונות אַזאַ פֿאַרגעסעניש: דאָס פֿאַרגעסן אַז מע האָט אָנגעשריבן ביכער אויף ייִדיש וואָס זײַנען כּדאַי צו לייענען און וואָס מע פֿאַרזעט אין טאָג טעגלעכער געפֿענקעניש אין אונדזער ווינקל שטייגער לעבן.

דאָס איז גאָר! כ'רעד ניט אין נאָמען פֿון אַן אידעאָלאָגיע אָדער פֿון אויבן אַראָפּ. כ'האַלט ניט אַז כ'בין מער אָנגעלייענט אָדער געלערנט אָדער וווילקענעריש אָדער ערלעכער אָדער קליגער אָדער שענער. וואָס יאָ: כ'ווייס אַז אויף דער וועלטס אומענדלעכע פּאָליצעס שטייען מיליאָנען ביכער וואָס כ'וואָלט פֿוּן זיי עפּעס געשעפּט, לשם תּורה, לשם ייִדישקייט, לשם שׂכלדיקייט און מענטשלעכקייט און (פֿאַר וואָס ניט?) גלאַט אַזוי לשם שפּאַס. אויף קאַטאָוועס איז אויך אַ ציל.

און טויזנטער פֿוּן די דאָזיקע ביכער האָט מען אָנגעשריבן אויף אונדזער לשון! אָנגעשריבן עד-היום!

מאָרגן ב"נ וויל איך פּרוּוון אָנהייבן פֿירלייגן אַ פּאָר ביכער וואָס זײַנען באַליבט בײַ אַני-הקטן.

אויב איר זײַט גרייט צו הערן, און ווערט ניט באַליידיקט פֿון די פֿירלייגן. לאָמיר שוין זײַן חבֿר און אַוועקלייגן די קאָמפּלעקסן און געטראָפֿענע געפֿילן! אַ גוטן חודש.

יום שישי, מאי 02, 2008

דער ייִד וואָס קען אַלע ווערטער

אינטערעסאַנט, וואָס איינער אַ קאָמענטירער שרײַבט:
איז אזוי די 2 ווערטערביכער אנליין זענען פון וויינרייך און פון הארקאווי.

הארקאווי'ס איז צו אלט דערפאר האט דאס נישט די 'נייע' מעדעצינישע טערמינען פון וואס דו שרייבסט.

די וויינרייך איז דאך אן אידישיסטישער באצווינגער וואס די חסידים זענען ביי אים נישט געווען עקזעסטירענד. - און איר אנליין פארעם איז אויך זייער ארים.

צום לעצט דארף איך נישט קיין ווערטערבוך ווייל מיר באנוצען אויף כמעט אלע מעדעצינישע טערמינען דאס ענגלישע ווערטער דערפאר.

די ווערטער וואס דו שרייבסט איז אייגן'ס-געמאכטע און קיינער פון די היינטיגע אידיש רעדענדיגע וואס זיי זענען אלע חסידים נוצן דאס נישט.
א גוטן מועד (האט דען דיין אידישיסטישער אויסגעשפילטער ווערטערבוך א טייטש אויף דעם אידישן וואונטש?)

אפֿשר מיינט דער ייִד, אַז די ליטעראַרישע ייִדישע שפּראַך איז אַ מאָנדע גערעדעניש באַנוצט נאָר פֿון אַ מאָנדעם שבֿט "אידישיסטן" וואָס זיי איז געגאַנגען איז לעבן צו איגנאָרירן די חסידים.

אפֿשר ווייסט ניט דער ייִד, אַז מע שרײַבט שוין אויף ייִדיש כּמעט טויזנט יאָר, און ניט אַלע ווערטער זײַנען אים שוין באַקאַנט. פֿרומע ייִדן האָבן אַפֿילו (!) געשריבן אַ מאָל אויף ייִדיש וועגן דבֿרי-קודש! אפֿשר וואָלט דער ייִד עפּעס אָפּגעלערנט פֿון די זאַכן!

אפֿשר ווייסט דער ייִד וואָס עס טוט אַ לייענער פֿון (צום בײַשפּיל) ענגליש, ווען ער קען ניט אַ וואָרט? ער קוקט אַרײַן אין אַ ווערטערבוך.

גיט אַ קוק אַרײַן אין אַ בוך וואָס מע האָט אָנגעשריבן מער ווי מיט אַ וואָך צוריק. אַפֿילו איר קענט ניט אַ וואָרט אָדער צוויי. איך טו די זעלבע מיט חסידישע ביכער!